Romantizam

Romantizam je književnoistorijski tipološki pojam i književni pokret. S početka XIX veka ponikao je kao oprečnost klasicizmu, i koji je predmetom umetnosti i književnosti smatrao svet čovekovih osećanja, i nasuprot racionalizmu isticao iracionalizam, osporavajući teze o antičkoj umetnosti kao idealnoj i tražeći svoja izvorišta u narodnoj umetnosti i usmenom stvaranju vlastitog naroda, ali i stranih, često do tada egtotičnih, naroda, odnosno u udaljenim istorijskim razdobljima.

 Na osnovu tih zasada razvio se kjiževni pravac u vodećim evropskim književnostima, najpre u nemačkoj, a zatim u francuskoj i engleskoj književnosti, a uskoro je zahvatio i književnosti naroda koji su u to vreme stvarali svoju nacionalnu svest dobijajući podsticaje od romantičarskih ideologija. Stilska formacija romantizma manje je koherentna od klasicizma ili klasnijeg realizma, prevladava u evropskim književnostima u epohi koja obuhvata poslednju deceniju 18. veka - ponegde s jače naglašenim predromantičkim stilovima i periodima - i traje kroz prvu trećinu 19. veka (sve do 40te godine), ali ostavlja svoje tragove i u kasnije vreme, najviše u lirskom pesništvu, a duće trajanje romantizam beleži u književnosti s naglašenom nacionalnom funkcijom. Pojam nastaje kao pridev "romantičan" i označava nešto što je nalik na srednjovekovni roman, dakle nešto fantastično, pustolovno, čudesno, zatim i osećajno, i već u svome nastajanju nije bio isključivo vezan za književnost i umetnost, nego je proklamovao određeni životni stav i tip vladanja, a tom je širokom i mnogovrsnom značenju doprinela i romantičarska književnost, pa je njegova upotreba danas vrlo široka i u govornom jeziku. Kao književnoistorijski pojam pojavljuje se u 17. veku u Engleskoj (1674) i Francuskoj (1669), najpre se primenjuje na italijanske pesnike Ariosta, Bojarda i Pulčija, a kod Vortona (On the origin of romantic fiction in Europe 1774) već je shvaćena oprečnost srednjevekovne i renesansne književnosti klsicizmu. Iz Engleske prelazi ovaj pojam u Nemačku, a upotrebljava ga Herder (1766), a zatim i nemački istoričar u značenju "sve poezije napisane u tradiciji drugačijoj od one koja potiče iz klasične antike" (Velek). Kao opoziciju pojmu "klasično" razvili su termin "romantičan" i "romantično" braća Šlegel posebno Avgust Vilhelm Šlegel u svojim predavanjima između 1798. i 1811. godine, u kojima su kao romantična književnost označena dela Šekspira, španska drama i romansa, škotske balade, nemački epovi i pesništvo italijanske renesanse. U prvoj deceniji 19. veka pojam "romantika" promenjuje se i na grupu onodobnih nemačkih pisaca. Iz Nemačke se on širi po Evropi - skandinavskim zemljama (časopis Phosphoros u Švedskoj) i Holandiji, a posebno je značajnu ulogu odigrala u Francuskoj knjiga gospođe De Štal O Nemačkoj (De l'Allemagne 1813), u kojoj su izloženi Šlegelovi pogledi na književnost. U Italiji, gde se oko romantizma (il romanticismo) razvila 1816-1818. polemika, upotrebljava ovaj termin Stendal, koji, i sam sebe smatrajući romantikom, govori o romantizmu ("le romantisme" ili prema italijanskom "romanticismo" prvi put u članku objavljenom 1822. godine). Najveće, pak, uzbuđenje oko nove škole obuzima Francusku kada se pojavljuje Igoov predgovor Kromvelu, 1828., a prava se bitka vodi na prvom izvođenju njegove drame Ernani 1830, pa se ova godina smatra odlučujućom za pobedu romantizma u Francuskoj. U Češkoj termin "romantički" (romanticky) javlja se već 1805. godine, ali romantičarske škole češka nije poznavala. Nasuprot tome u Poljskoj 1818. Brođinski piše raspravu o klasicizmu i romantizmu, a 1822. Mickijevič svoje shvatanje romantizma u predgovoru Baladama i romansama, pa pojavom te zbirke datiramo početak romantizma u poljskoj književnosti. U Rusiji, Puškin o svome Kasvkaskom zarobljeniku govori 1821. kao o "romantičnoj poemi", Vjazemski 1822. povodom ovog Puškinovog dela raspravlja o suprotnosti klasicističkog i romantičarskog pesništva. U Engleskoj, gde se pojam romantičan vrlo rano upotrebljava on se ne ustaljuje za obeležavanje književne škole ili pokreta. Širi se posredstvom Šlegelovim i gđe DeŠtal, ali se oskudno primenjuje na engleske pisce , a niti se sami engleski pesnici nazivaju romantički (uključujući Bajrona), pa pojam romantizma u značenju pravca u engleskoj književnosti u engleskoj istoriji nastaje tek u poslednjim decenijama 19. veka. Pa, ipak, u Engleskoj početkom 19. veka postoji izrazita svest o promenama u Engleskom i evropskom pesništvu u odnosu na klasicizam i najznačajnijeg njegovog engleskog predstavnika - Popa. Nacionalne tradicije u upotrebi pojma romantizam umnogome su odredile i raznoliku primenu termina u savremenoj književnoj istoriografiji. U anglosaksonskim istorijama književnosti termin se retko upotrebljava kada je reč o engleskoj književnosti, a vrlo je česta skepsa u odnosu na postojanje romantičarskog stilskog zajedništva u evropskim književnostima. Nemački književni istoričari mnogo su raspravljali o romantizmu kao filozofskoj i estetičkoj kategoriji, ali kad je u pitanju nemačka književnost, radije ograničavaju termin na dve romantičke škole, deleći "romantiku" od perioda takozvane "klasike" i "Sturm und Drang"-a, nekada ipak uočavajući "stepenasti" razvitak nemačke "romantike". U francuskoj istoriografiji shvatanje romantizma mnogo je šire; na kraju krajeva od francuza i potiče pojam "predromantizam" (Le préromantisme), ali se nacionalna tradicija ispoljava u suviše naglašenom isticanju spoljašnjih manifestacija romantičarskog pokreta (Igoov manifest, bitka oko Ernanija i drugo), a nekada i u prihvatanju "samoimenovanja", pa ćemo u nizu francuskih istorija književnosti Balzaka i Stendala naći svrstane u period romantizma (Lanson i drugi). Ruska istoriografija s jedne strane sužava prostor romantizma u ruskoj književnosti, pa u Puškinu već vidi realistu, romantizam, pak deli na dva tipa: reakcionarni ili konzervativni (Žukovski) i revolucionarni ili progresivni (deo Puškinovog stvaranja, Ljermontov). Razvivši, pak, učenje o književnim "metodama" njegove su sovjetske pristalice pretvorile romantizam u vanvremenski pojam, koji se suprotstavlja pojmu realizma. U istorijama književnosti jugoslovenskih naroda romantizmom se redovno obeležavaju razdoblja u srpskoj, hrvatskoj i slovenačkoj književnosti, premda ova razdoblja po svojim strukturama ne odgovaraju uvek onome šta taj pojam označava u vodećim evropskim književnostima toga vremena. Jugoslovenske književnosti prve polovine 19. veka pretežno su imale značajnu ulogu u konstituisanju modernih nacija u ovom delu Evrope, pa otud njihova posebna značajnost, a romantičarskih pokreta jedva da je i bilo, premda se o romantizmu u književnoj kritici od 30-ih do 50-ih godina dosta raspravljalo (ne uvek s pročišćenim pojmovima). Premda još uvek ima skeptika koji sa Bremonom tvrde kako "ima toliko romantizama koliko ima romantičara", odnosno smatraju da se ne da odrediti stilsko jedinstvo književnosti evropske tradicije koje bi se moglo nazvati imenom romantizam, mišljenja smo da je rekonstrukcija romantičarskog modela književnosti - stilske formacije romantizma moguća. U tu svrhu valjalo bi izdvojiti zajedničke osobine različitih nacionalnih varijanata romantizma i romantičara i ustanoviti postojanje srilskog jedinstva i to nezavisno o književno-kritičkim programima i "samoimenovanju" ili filozofskim osnovama koje su prisutne i takođe zajedničke mnogim romantičarima. Teškoće su u tome što je romantizam nastajao pretežno još u krilu klasicističkih shvatanja i osporavao norme klasicističke poetike, ali se kao pokret definisao naknadno i to u prvom redu kao oprečnost klasicizmu, pa je tako došlo do shvatanja koje je u ruskoj kritici primećivao Bjelinski: "Shvatili su ga kao suprotnost francuskom klasicizmu. Tako je, prirodno, došlo dopogreške: kako su pod "klasicizmom" razumevali određenu uslovnu formu umetnosti tako su pod "romantizmom" počeli razumevati narušavanje pravila ove umetničke forme".
Romantizam se nasuprot klasicizmu shvatao kao "liberalizam" u književnosti (Viktor Igo), kao narušavanje pravilnosti, "iskreno i slobodno" kretanje pesništva (Puškin). Romantizam je značio razbijanje kanona koji su nastali unutar sistema što ga je određivala normativna poetika, ali u svojoj dezintegracijskoj težnji nije stvarao nove kanone, već su se, umesto kanonskih, pojavljivale različite, umnogome raznorodne, stilske pojave, koje, jednim delom, nastaju još uvek iz klasicističkih oblika (Lihačov stoga smatra romantizam poput baroka ili modernizma, "sekundarnim stilom"). Ako je klasicizam, uključujući ovde i njegovu prosvetiteljsku varijantu (prosvetiteljstvo) polazio od racionalizma i književnost podređivao spoznavanju normi društvenog vladanja, pa dela ove stilske formacije predstavljaju konstrukcije s logičnim planom, rasporedom građe i određenim suprotstavljanjem smisaonih celina, onda romantizam predstavlja suprotnost "pravilnosti" izgradnje književnog dela i uvodi smisaonu eliptičnost, služeći se aluzijama, izostavljanjem pojedinih karika u zbivanju, uvodeći zagonetnost u fabulu i zbivanja kojima katkada ravnaju i snage koje su postavljene izvan čoveka ljudske i nadljudske, i koje us često svojim književnim poreklom vezane za usmenu tradiciju pojedinih naroda.