Realizam

Realizam je književni i umetnički pravac čije su pristalice nastojale da "prikažu stvarnost onakvom kakva ona jeste"; stilska formacija koja nastaje na temelju ovih htenja u evropskim književnostima prevladava počev od druge trećine 19. veka i raspada se između 70-tih i 90-tih godina, s time što su realističke tradicije i kasnije vrlo žive, a kasnije  se obnavljaju od 30-tih godina 20. veka u socijalističkom realizmu.

O odnosu umetnosti i književnosti prema stvarnosti raspravljalo se odavno. Aristotelova Poetika poznaje pojam mimezisa kao oponašanju naravi, a ovaj su problem doticali ili raščlanjivali gotovo svi značajniji estetičati i književni teoretičari, jer je umetnost i književnost oduvek težila modeliranju stvarnosti, s time što je pod "stvarnim" razumevala čas predmetni svet, čas društveno-istorijsku stvarnost, a čas je "govorila o nekoj višoj stvarnosti - stvarnosti biti ili stvarnosti snova i simbola" (Velek). Odatle sadašnja raširenost, ali i mnogoznačnost pojma. Sam termin "realizam" dolazi iz filosofije 18. veka, ali u odnosu na književnost primenjuje se tek u 19. veku. Šiler i Šlegel među prvima so govorili o "realizmu u pesništvu". U francuskoj kritici pojam "realizam" nalazimo već u jednom članku časopisa Mercure français, 1826, ali je značajnije književne škole ili pravca ovaj pojam dobio tek u raspravama koje su se u Francuskoj vodile oko Kurbeovih slika i zahvaljujući člancima Šanflerija, koji su ušli u njegovu knjigu Realizam (Le Réalisme, 1857.) Tim raspravama i člancima tražilo se od umetnosti i književnosti da verno predstavljaju stvarnost, da ispituje život bez strasti, objektivno i bezlično. Smatralo se da su već Stendal i Balzak bili preteče škole, a kao njeni predstavnici označavali su se Šanfleri, Flober i braća Gonkur. U anglosaksonskim književnostima sve do 80-tih godina nema pokreta, pod imenom realizam premda se termin upotrebljava već od 50-tih godina. U slabijoj je upotrebi termin u nemačkoj književnoj kritici, gde je O. Ludvig skovao termin poetski realizam, ali kao suprotnostrealizmu kako ga je shvatala francuska kritika. Međutim Engels 1888. godine u privatnom pismu engleskoj spisateljici upotrebljava ovaj termin: "Realizam, po mom mišljenju, osim tačnosti detalja, podrazumeva istinito reprodukovanje tipičnih karaktera u tipičnim okolnostima", a ova definicija postala je u 30-tim godina 20.veka značajan oslonac za sovjetsku teoriju realizma kao "metode". U Italiji se ustalio u 80-tim godinama verizam. U ruskoj književnoj kritici Bjelinski u 30-tim godinama uvodi Šlegelov pojam "realnog pesništva", a svoju teoriju izlaže govoreći o naturalnoj školi. Pojam realizam uvodi u rusku kritiku tek Pisarev 1864. godine, ali za njega to nije književnoistorijski termin, već njime određuje idejni stav dela ruske inteligencije, dok Černiševski govori o "kritičkom pravcu" u ruskoj književnosti. Za rusima uvodi Svetozar Marković pojam "realnost u poeziji" u srpsku kritiku (Pevanje i mišljenje 1868; Realnost u poeziji, 1870), pa njegovim istupanjem obično datiramo početak realizma kao pravca u Srbiji. U poljskoj kritici pravac u 70-tim godinama koji zastupa "scijentistički, utilatirni i liberalni" nazor o svetu (Markievič), dobija ime "pozitivizma", a ovaj se termin do danas održao za odgovarajuće književno razdoblje. U Hrvatskoj "budimo realistični" uzvikuje Šenoa već u 70-tim godinama, zalažući se za opisivanje savremenog društvenog i "seljačkih koliba", ali se kao pravac realizam formirao početkom 80-tih godina, u jeku rasprava o naturalizmu, kada se nasuprot naturalizmu koji propagira Kumičić, postavljaju zahtevi za "zdravim i vedrim realizmom" (Pasarić). U novijim teorijama pojam realizam dobija često uopštenije značenje , pa već 1880. godine David-Sovažo govori o realizmu u celokupnoj evropskoj književnosti, a G.Renjije 1912. početke realističkog romana vidi u antičkoj knjiženosti; kod Rablea i u francuskoj književnosti 16. veka. U sovjetskoj nauci o književnosti, počev od 30-tih godina usvojena je uglavnom tipologija "metoda", koji se u istoriji književnosti smenjuju, a pojam realizam dobio je i vrednosno značenje, posebno unutar opozicije realizam-modernizam u savremenoj književnosti. Realistički se "metod" tako traži u antičkoj književnosti, u renesansi, prosvetiteljstvu, i proglašava se često i jedino ispravnim u našim danima. I u nemačkoj nauci pojam je dobio različita, vrlo široka značenja, pa je i za Eriha Auerbaha (Mimezis, 1946) pojam "realizam" vanvremenski i aistorijski. Ovakvo širenje opsega pojma dovelo je do potrebe da se svaki put tačnije označi o kakvom je realizmu reč. Tako već V.Parington 1930. u knjizi o Glavnim tokovima američke misli govori o kritičkom realizmu, a u sovjetskoj književnosti 30-tih godina ovaj se termin upotrebljava kao opozicija novom terminu socijalističkog realizma, odnosno drugim vrstama realizma kao na primer "realizam renesanse", "prosvetiteljski realizam", pa čak i "romantičnom realizamu". Za neke pojave književnosti 19.veka pokušava se na Zapadu uvesti i pojam "magičnog realizma" (Bontempeli, R.Forster). Celu je sistemsku i utivajnu teoriju realizma 30-tih  godina stvorio mađarski marksistički filozof i književni teoretičar Đerđ Lukač. Prema njemu, realisti, stvarajući tipove, održavaju bitne društvene suprotnosti, dok se naturalisti bave prosečnošću i površinom svakodnevice. Svoju teoriju, međutim, Lukač gradi isključivo na delima velikih pisaca (Balzak, Tolstoj). U naše je vreme, nastojeći da prevlada ovu opoziciju koju je postavila sovjetska kritika (realizam-modernizam), francuski marksist R.Gadori otvorio granice pojma i prema modernoj knjižavnosti (Kafka i drugi) - u knjizi Realizam bez obala. U savremenoj nauci pojam realizam pojavljuje se dakle u više značenja od kojih su bitnija: 1.) realizam kao tipološki aistorijski pojam što označava svaku književnost - a.) koja je uverljiva u odnosu na objektivnu stvarnost ili b.) koja je reprezentativna u odnosu na objektivnu stvarnost (u drugom slučaju među realistička dela ubrajamo i ona  koja se služe fantastikom ili simbolizacijom stvarnosti) i 2.) realizam kao književnoistorijski pojam koji označava a.) svesno književno htenje (bez obzira da li se njegovi nosioci služe terminom realizam ili drugim odgovarajućim pojmom), pravac, b.) stilsku formaciju koja jenastala u 19. veku u evropskim književnostima. Utvrditi šta je realizam kao književnoistorijska kategorija znači pronaći i opisati stilske osobine koje povezuju neosporno realistička dela nastala u vreme najsnažnijeg razvitka realizma kao pravca, pronaći zajedničke crte koje čine stilski sastav realizma, razgraničiti čitavi stilsku formaciju prema prethodnoj (romantizmu), i prema onim književnoistorijskim pojavama koje se unutar nje već razvijaju, a koje još uvek nazivamo opštim terminom modernizma. Tako valja istaći da će unutar stilske formacije realizma nasuprot romantizmu, najistaknutije mesto zauzeti prozni oblici, prvo roman, a zatim novela. Jedan od osnovnih elemenata epske fikcije, fabula, u realizmu gubi na značenju, pa ako su predrealistički pisci pričali "o ljubavima s velikim preprekama, s otmicama, otrovom i ubistvima kao sredstvom za rasplet"(Barac), onda realisti podređuju fabulu razotkrivanju karaktera, pa je čine funkcionalnijom. Fabula je u realističkom delu postavljena tako da razotkrije karakter u jedinstvu njegovog društvenog, psihološkog i intelektualnog bića, ali redovno s izrazitom socijalno-psihološkom motivacijom njegovih postupaka, nikako pak delovanjem fantastičnih snaga. U realističkim delima "osim ljudi, stvari, prirode i prirodnih pojava nema ničeg drugog. Nikakvih tajnih, zagonetnih snaga i nikakve metafizike" (Škreb). U vezi sa razvijenim socijalno-psihološkim motivacijama stoje i široko primenjivani konkretni i detaljizirani opisi (unutrašnjosti mesta stanovanja, gradskog ili seoskog krajolika, spoljašnjost čovekova...), ali su ovi opisi, unutar fabule ili u karakterizaciji lika, izrazito funkionalni; čuvaju svoju samostalnost tek u nekim pripremnim fazama realizma ("fiziološke crtice" u francuskoj književnosti i u ruskoj naturalnoj školi), odnosno se osamostaljuju u naturalističkoj "pomami za opisivanjem"(Lukač). U središtu književnog dela razvijenog realizma redovno stoji karakter, pa su pisci-realisti u prvom redu tvorci karaktera - Pikvika (Dikens), Čičikova (Gogolj), Bazarova (Turgenjev), Ane Karenjine (Tolstoj), Raskoljnikova (Dostojevski), Tene (Kozarac), Ivice Kičmanovića (Kovačić) ili popa Ćire i popa Spire (Sremac). Karakter se u realističkom delu ne tretira kao skup stalnih i jednoznačnih osobina, već je promenljiv u svom razvitku; vladajući se prema se prema svojim socijalno-psihološkim determinantama, ispoljava čas jedne, čas druge osobine u svojim odnosima sa drugim karakterima.